Van de ziel en het lichaam – Juz’ 4

Bismillahir Rahmanir Rahim – in naam van Allah, de Barmhartige, de Erbarmer.

Geen discussie lijkt zo vaak terug te komen als de genderdiscussie. Glazen plafond in Nederland, ongelijke verhouding tussen mannen en vrouwen, de patriarchale cultuur wereldwijd en vooral de islamhaters paraderen graag met hun stokpaardje dat ‘de islam’ vrouwonvriendelijk zou zijn. Maar ook binnen de moslimgemeenschap is dit het hotste topic; boekjes over de ideale echtgenote en gehoorzaamheid etc. gaan nog altijd als warme broodjes over de plank.

De Bijbelse idee dat Adam eerst geschapen was en daarna Eva (vrede zij met hen beiden), heeft traditioneel zijn blauwdruk op de man-vrouw verhouding gezet. In de Christelijke traditie heeft dit een extra versterking gekregen omdat Adam (vzmh) ook nog eens naar Gods evenbeeld geschapen zou zijn. De genderrangorde wordt dan gauw duidelijk.

Dat dit Bijbelse idee ook invloed heeft gehad op hoe geleerden het scheppingsverhaal in de Qur’an en Ḥadīth lezen, zou een interessante these zijn. De vraag is of dit wel zo zwart-wit en makkelijk aan te nemen is. De Qur’an, het Goddelijke Woord, geopenbaard aan de mensheid via de Engel Gabriel aan Mohammed, is soms letterlijk op te vatten en soms figuurlijk (en vereist bij dit laatste dan enige mate van interpretatie, of Tāʾwīl zo u wil).

Surah an-Nisa, deels in Juz’ 4, opent met misschien wel met ‘hét gender-vers’ van de Qur’an. Het is het vers dat uitleg geeft over de schepping van de mens – op welke wijze ‘de mannen en de vrouwen’ geschapen zijn.

4:1; ,,O mens, vreest jullie Heer Die jullie schiep uit één enkele ziel en daaruit haar echtgenoot schiep en uit hen beiden vele mannen en vrouwen deed voortkomen. ..”

Dit is de letterlijke, taalkundige vertaling. De oplettende lezer zal nu denken ‘een ziel en daaruit haar echtgenoot’? Betekent dit dan dat de vrouw eerder geschapen was en dan haar echtgenoot? In de meeste Qur’an vertalingen lezen we echter: ‘een enkele ziel en daaruit zijn echtgenote’.

De eerste, letterlijke vertaling kan bestaan, omdat ziel (nafs) grammaticaal vrouwelijk is. Als iets uit die ‘vrouwelijke ziel’ komt, gebruikt het Arabisch dus ‘minha’ – van haar. Zawj (echtgenoot) is een mannelijk woord, ook wel ‘paar’ zoals een paar sokken of een paar schoenen; je hebt een linker en een rechter en samen vormt het een ‘paar’. Dit heeft dus puur met grammatica te maken, niet met wie er nu eerst geschapen is. Het is echter wel opmerkelijk dat alle Koranvertalingen een eigen interpretatie geven door het vrouwelijke als mannelijk te vertalen. Dat is een keuze, niet een letterlijke vertaling.

Nu lijkt het bijna een ‘mannen tegen de vrouwen’ (of andersom) discussie. Is dat nodig? Hoe basaal en waarom die strijd? Ik heb eigenlijk nooit begrepen waarom mensen zo graag willen weten wie er nu als eerst geschapen was? Maakt het werkelijk uit?

Ik was dan ook enorm verrast toen ik de uitleg van de 11e eeuwse (!) tafsir-geleerde Raghib al-Isfahani van dit vers las.* Hij legt namelijk uit dat de ziel niet een man of een vrouw is maar volgens hem is de ziel (nafs) de ‘ruh’. Ruh wordt de geest of ook wel ziel en ook wel levensadem genoemd. De ‘ruh’ wordt bij de foetus ingeblazen en vanaf dan is de foetus een mens. De ‘zawj’ – echtgenoot, is ook weer niet een man of een vrouw, maar is volgens hem ‘het lichaam’ – de fysieke partner van de niet-fysieke ziel. Lichaam en geest vormen samen een mens. En (..) uit hen beiden vele mannen en vrouwen deed voortkomen.”
Raghib al-Isfahani beslecht zo’n 1000 jaar geleden de genderdiscussie door de beginkwestie volledig te ont-genderen! Er was eerste een mens; lichaam en ziel, en van daaruit kwamen mannen en vrouwen.

Allahu ‘Alem. En Allah weet het, het beste.

Voor mij wordt door dit voorbeeld duidelijk dat zelfs als je gelooft dat interpretatie niet bestaat omdat we alles letterlijk moeten nemen, dat in ieder geval een vertaling altijd een interpretatie is. Maar ook dat de mens’ eigen weltanschauung, de manier waarop we naar de wereld kijken en wat we normaal vinden en wat niet, altijd invloed heeft op hoe we een tekst lezen. Op de een of andere manier had Raghib al-Isfahani 1000 jaar geleden een andere benadering tot deze belangrijke tekst. Een benadering die ik erg verfrissend vind voor vandaag de dag.
Ik wens iedereen een verfrissende Ramadan, met verdiepende en inspirerende inzichten! Ramadan Mubarak.

Dit is deel 4 van Jouw Dagelijkse Dosis. Iedere dag in de Ramadan schrijft een team van schrijvers een reflectie over de juz’ die praktisch de hele oemmah die dag leest. Alle lezers worden uitgenodigd hetzelfde te doen, en hun eigen reflectie op de juz’ van de dag in de reacties te plaatsen.

afbeelding: pixabay.

*Met dank aan mijn collega van Fahm Instituut, Arnold Yasin Mol, die mij attendeerde op deze tafsir en er eerder een vertaling van maakte.

Pssst..
Wij Blijven Hier! is het platform van de Nederlandse moslim. Wij bieden ruimte aan sterk uiteenlopende meningen en standpunten. Want waarom zou je het leven makkelijk maken als het moeilijk kan? Niet alle meningen en standpunten hier komen overeen met de onze. En anders dan je wellicht van ons verwacht, hebben wij ook niet alle wijsheid in pacht. Dus mocht je het ergens niet mee eens zijn, dan horen we het graag!

Anne Dijk

Anne Dijk (1986) is religiewetenschapper en islamoloog met een specialisatie in Islamitische Jurisprudentie (Usul al-Fiqh), Gender en Autoriteit in de islam. Zij heeft een enorme nieuwsgierigheid om alles te willen begrijpen. ‘Waarom’ is de rode-draad-vraag waar ze haar werk van heeft gemaakt. Ze is eigenaar van FAHM instituut, een onafhankelijke instituut dat zich bezig houdt met een dieper begrip (fahm) van islam-gerelateerde zaken.

Lees andere stukken van Anne