Voorpagina Islam, Jouw Dagelijkse Dosis, Jouw Dagelijkse Dosis 2017/1438, Jouw Dagelijkse Dosis 2021/1442

God houdt mensen een spiegel voor – Juz’ 15

In Juz’ 15, die Soerah al-Isra en soera al-Kahf bevat, komen wonderlijke gebeurtenissen voor, zoals de nachtelijke reis van Mohammed, het lange slapen van de Mensen van de Grot en natuurlijk de reis die profeet Mozes onderneemt met een mysterieuze gids, die in de Koran “een van Onze dienaren” wordt genoemd. Dit laatste verhaal inspireert mij tot op de dag van vandaag en stemt elke keer weer tot nadenken.

Al-Khidr
Mythologisch en historisch wordt deze dienaar van God geïdentificeerd met de persoon van Al-Khidr – vrij vertaald “De Groene (man)”. Over Al-Khidr is in de geschiedenis van de islam een hele mystieke cultus ontstaan. Een mooie bloemlezing van de veelheid aan tradities over Al-Kidr is bijvoorbeeld te vinden in Patrick Franke’s werk Begegnungen mit Al-Khidr.

Een korte samenvatting: Mozes hoort als gezant van God, toch niet de minste persoon, dat er iemand is die meer wijsheid bezit dan hijzelf. Hij gaat naar hem op zoek en vindt hem op een plaats waar ‘de twee zeeën samenkomen’. Mozes vraagt Al-Khidr of hij een tijd met hem kan optrekken zodat hij wat van zijn kennis mag opdoen.

Al-Khidr waarschuwt echter dat het voor Mozes een moeilijke opgave wordt. Want hoe kan Mozes iets van Al-Khidr leren wanneer zijn handelingen gebaseerd zijn op kennis die Mozes niet kan omvatten?

Toch gaan ze samen op reis. Tijdens die reis bekritiseert Mozes tot driemaal toe Al-Khidr, telkens nadat deze een voor Mozes onbegrijpelijke handeling verricht. Op het eerste gezicht niet zo verwonderlijk, want Al-Khidr laat eerst de boot van vissers zinken.

Dan slaat hij een jonge knul dood en tot slot herstelt hij een afgebrokkelde muur, die naast een huis staat waar even tevoren de bewoners ervan weigerden om Mozes en Al-Khidr voedsel en onderdak te geven.

Na de eerste en tweede kritische opmerkingen herinnert Al-Khidr Mozes eraan dat hij al zei dat Mozes deze ogenschijnlijk onrechtvaardige handelingen niet zou kunnen begrijpen. Dan belooft Mozes dat als hij zich nog één keer bemoeit met Al-Khidr hij hem niet verder zal vergezellen op zijn reis.

Hij (Moesa) zei: “Als ik jou hierna (weer) over iets vraag, vergezel mij dan niet. Voorzeker, jij hebt van mij (al) voldoende excuus gekregen (om mij te verlaten).” (al-Kahf: 76)

Het einde laat zich raden.

Mozes kan zich ook bij de derde onbegrijpelijke handeling van Al-Khidr niet inhouden, waarop Al-Khidr aan Mozes meedeelt dat hun wegen zich nu moeten scheiden. Maar niet na eerst uit de doeken te hebben gedaan wat de reden was achter Al-Khidr’s handelingen.

Hij liet het bootje zinken omdat de vissers anders gevangen zouden worden genomen door een tirannieke koning. Het jongetje zou zijn gelovige ouders veel leed en kwelling berokkenen, dus zou Allah hen een kind schenken dat dichter bij hen staat in geloof en liefde.

En onder het opgebouwde muurtje lag een schat die aan twee weeskinderen toebehoorde. Pas als ze de volwassen leeftijd bereikten zouden ze de schat ontdekken en er profijt van hebben.

In de vele publicaties die naar aanleiding van dit verhaal te vinden zijn, valt op dat de nadruk gelegd wordt op de onmetelijkheid van Gods kennis, dat er altijd wel iemand is die wijzer is dan wij zelf pogen te denken. Dat we vooral geduld moeten hebben door ons vertrouwen volledig op God te stellen, etc.

Spiegel
Een bijzondere link wordt vaak over het hoofd gezien, namelijk dat Al-Khidr eigenlijk Mozes een stevige spiegel voorhoudt.

Het verhaal van het vissersbootje, dat Al-Khidr doet zinken om te voorkomen dat de vissers gevangen zouden worden genomen, is een verwijzing naar het begin van Mozes’ levensverhaal waarin hij zelf in een bootje (tâbût) wordt gelegd.

Mozes zou aanmeren in het huis van Fir’aun, de gevreesde farao van zijn tijd. In de uiterlijke vorm pleegde de moeder van Mozes een misdaad door hem onbeschermd in het water te leggen, maar in de innerlijke vorm redde zij haar kind.

In de uiterlijke vorm pleegde al-Khidr een misdaad door het bootje van de vissers te laten zinken, maar in de innerlijke vorm redde Al-Khidr hen van een gewisse gevangenschap en waarschijnlijk de dood.

Het jongetje dat Al-Khidr vervolgens doodde is een verwijzing naar Mozes die zelf eerder een Kopt uit Egypte doodde, zoals staat opgetekend in het Bijbelboek Handelingen 7:23-28, waarna Mozes op de vlucht sloeg. Wat was het motief van Mozes om die persoon te doden, en waarom vluchtte Mozes?

Het onrecht dat de Israëlieten werd aangedaan kanaliseerde hij op deze manier richting zijn eigen persoon zodat de Israëlieten ontlast konden worden. Mozes’ vlucht zou een periode inluiden waarin Allah de volgende stap in de bevrijding van de Israëlieten zou kunnen voorbereiden, dus de vlucht was juist een geloof in de (latere) bevrijding, en geen laffe daad.

Het verhaal van de verborgen schat, die dankzij de ‘reparatie van de muur’ bewaard blijft voor de weeskinderen, is een symbolisch commentaar op het leven van Mozes. Ook hij leefde in het ongelovige paleis van Fir’aun en woonde in een stad waar de Israëlieten onwelkom en onderdrukt waren.

Mozes bleef er totdat hij de ‘volwassen leeftijd’ had bereikt, de voltooiing van de kennis over Allah’s bevrijding. Dat is de ‘schat’ waarmee Mozes een nieuwe toekomst heeft kunnen opbouwen.

In meer symbolische zin is de herstelde muur een verwijzing naar het herstellen van iemands geloofskarakter, door het beheersen van de aardse verleidingen. Het eerder gedode jonge kind is dan symbool voor de onderontwikkelde mens.

Had Mozes niet kunnen begrijpen dat Al-Khidr hem misschien wel een spiegel voorhield? Dat sommige handelingen, hoe schurend ook, bedoeld zijn om later tot het Goede te leiden? Het antwoord daarop is niet eenduidig. Wel zijn er naast de parallellen tussen Mozes in Egypte en Mozes en Al-Khidr diepere lagen van betekenis te vinden.

Geloofsreizen
Symbolisch gezien is de reis van Mozes als baby, die in een bootje/ark over de rivier vaart richting een plaats waar voor hem gezorgd wordt, zodat hij in kennis en postuur kan groeien, natuurlijk een verwijzing naar de ontwikkeling die de menselijke ziel zal doormaken mits hij zich verdiept in Gods leiding, om vervolgens die kennis in te zetten ten dienste van mens een volk.

Voor Mozes was het een levensreis die leidde tot een perfecte kennis van de wereld. Die kennis heeft Mozes vertaald naar diverse wetten, principes, geboden en verboden – later gevat in de Thora (vgl. met sharia) en door rabbijnen verder uitgewerkt.

De reis die Mozes onderneemt om Al-Khidr te ontmoeten is echter een tweede levensreis, of beter gezegd: een tweede geloofsreis. Mozes komt al vrij snel de beperkingen van zijn kennis tegen. Daar waar de Wet verbiedt om de ander te doden, en zijn bezittingen niet te schaden, ervaart hij via Al-Khidr de beperking van die kennis. De wetten van de ongeziene wereld werken anders.

Ze lijken op het eerste gezicht tegenstrijdig met de wetten van Mozes, maar uiteindelijk is Al-Khidr’s kennis van de ongeziene wereld superieur en aanvullend. Het vraagt om een nieuwe stap in het geloof van Mozes. Zélfs Mozes. En dat is gelijktijdig een spiegel voor ons moslims – levend in de moderne tijd. Welke weg, welke geloofsreis willen wij ondernemen?

Dit is deel 15 van Jouw Dagelijkse Dosis. Iedere dag in de Ramadan schrijft, presenteert of declareert een team van gasten een reflectie over de juz’ die praktisch de hele oemmah die dag leest. Alle lezers worden uitgenodigd hetzelfde te doen, en hun eigen reflectie op de juz’ van de dag in de reacties te plaatsen.

Jouw Dagelijkse Dosis:

Jouw Dagelijkse Dosis 2017/1438:

Jouw Dagelijkse Dosis 2021/1442:

Enis Odaci is zakelijk leider van het interculturele platform Nieuw Wij. Hij is tevens voorzitter van Stichting Humanislam, een denktank voor islamitisch humanisme dat hij mede naar aanleiding van het verscherpte islamdebat post-9/11 oprichtte.

Lees andere stukken van Enis